LỜI NÓI ĐẦU Từ năm 2018, theo Lộ trình của Bộ Giáo dục và Đào tạo, nội dung của môn Toán kỳ thi Trung học phổ thông Quốc gia sẽ được giới hạn trong chương trình Toán của lớp 11 và Lớp 12 và được thực hiện theo hình thức thi trắc nghiệm. Do đó, để giúp các em tiếp cận với phương pháp tự học trắc nghiệm mới, bắt đầu từ năm nay, tác giả biên soạn bộ sách “Phương pháp và thủ thuật giải Toán Trắc nghiệm 11”. Bộ sách bao gồm những phương pháp giải và bài toán mới theo chương trình trắc nghiệm này. Bộ sách gồm nhiều quyển, mỗi quyển là một chuyên đề theo cấu trúc của chương trình mới. Trong mỗi quyển bao gồm nhiều chủ đề liên quan và mỗi chủ đề được phân chia thành nhiều phần trọng tâm, bao gồm: Tóm tắt lý thuyết; Bài tập mẫu; Bài tập trắc nghiệm có hướng dẫn giải; Bài tập trắc nghiệm có đáp án. Ngoài ra, cuối mỗi quyển, tác giả bổ sung thêm những đề thi tham khảo liên quan của chương đó để các em luyện tập thêm những kiến thức đã học. Khác với phương pháp tự luận, phương pháp giải trắc nghiệm sẽ học theo kiểu mở rộng hơn, đặc biệt về phần lý thuyết và nhận biết dạng toán. Hiểu được vấn đề này, nên tác giả đã cố gắng đưa vào những phần lý thuyết của những chương học liên quan. Tất nhiên, bao gồm những lý thuyết cần nắm để giải quyết vấn đề một cách có chọn lọc. Do đó, đối với cách giải toán trắc nghiệm, tác giả khuyên bạn đọc nên đọc kỹ phần lý thuyết để chọn câu trả lời chính xác cho mỗi bài tập. Một điểm lưu ý của dạng Toán trắc nghiệm là sẽ có nhiều đáp áp tương tự nhau, dễ gây nhầm lẫn cho người giải nếu các bạn không hiểu rõ kiến thức. Do đó, với những bài tập như vậy, tác giả đã bổ sung thêm phần hướng dẫn để các bạn tránh các được các sai xót đáng tiếc. Trong tập 1 của bộ sách này, chúng tôi viết sâu sắc về hai phần chính cũng là hai chuyên đề quan trọng. Đó là chuyên đề về LƯỢNG GIÁC và chuyên đề về ĐẠI SÔ TỔ HỢP-XÁC SUẤT. Bạn đọc có thể xem chi tiết và tự học những phương pháp mà chúng tôi gửi gắm trong quyển sách này. Do mới ra đời, nên quyển sách cũng có thể mắc một vài lỗi không đáng có. Tác giả xin chân thành cảm ơn những thành ý của quý độc giả gần xa để quyển sách ngày càng hoàn thiện và thiết thực hơn với bạn đọc. Mọi đóng góp, quý độc giả vui lòng liên hệ qua Email: quoctuansp@gmail.com. Chân thành cảm ơn! Tác giả Nguyễn Quốc Tuấn MỤC LỤC CHUYÊN ĐỀ: LƯỢNG GIÁC Trang 5: Chủ đề 1: Hàm số lượng giác. Trang 27: Chủ đề 2: Đồ thị của hàm số lượng giác. Trang 43: Chủ đề 3: Phương trình lượng giác cơ bản. Trang 77: Chủ đề 4: Phương trình lượng giác bậc nhất đối với sinx và cosx. Trang 114: Chủ đề 5: Phương trình bậc hai đối với một hàm số lượng giác. Trang 138: Chủ đề 6: Phương trình cùng cấp bậc hai đối với sinx và cosx. Trang 144: Chủ đề 7: Phương trình lượng giác biến đổi lượng giác. Trang 171: Chủ đề 8: Phương trình lượng giác biến đổi phương trình tích. Trang 186: Chủ đề 9: Ôn tập chương và đề kiểm tra. CHUYÊN ĐỀ: TỔ HỢP-XÁC SUẤT Trang 222 : Chủ đề 1: Qui tắc đếm Trang 233: Chủ đề 2: Hoán vị Trang 246: Chủ đề 3: Chỉnh hợp Trang 272: Chủ đề 4: Tổ hợp Trang 312: Chủ đề 5: Biểu thức-phương trình đại số tổ hợp Trang 324: Chủ đề 6: Nhị thức NewTon Trang 341: Chủ đề 7: Xác suất Trang 413: Chủ đề 8: Ôn tập chương và đề kiểm tra Tài liệu bạn đang xem thuộc một phần trong bộ sách Toán 11 mới nhất của thầy Nguyễn Quốc Tuấn. Mục đích của tài liệu bạn đang xem này nhằm để biết được những phương pháp và những dạng bài toán mới nhất có trong quyển sách. Về tổng quan của bộ sách này, bạn đọc có thể xem ở phần mục lục ở những trang đầu của quyển sách. Về chi tiết bộ sách này quý vị có thể liên hệ trực tiếp với tác giả với những kênh liên lạc bên dưới. Hoặc xem tại: Trọn bộ giá bìa: 450.000 đồng/trọn bộ KHUYẾN MÃI TỪ: 15-7 ĐẾN 31-7-2017 GIÁ TRỌN BỘ CHỈ 400.000 đồng(miễn phí giao sách-thanh toán tận nhà). TRỌN BỘ SÁCH THAM KHẢO TOÁN 11 MỚI NHẤT Bộ phận bán hàng: 0918.972.605 Đặt mua tại: https://goo.gl/FajWu1 Xem thêm nhiều sách tại: Hổ trợ giải đáp: sach.toan.online@gmail.com Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 85 Chủ đề 4: Phương trình bậc nhất theo sinx và cosx sin cosa x b x c C. BA ̀I TẬP TRẮC NGHIÊ ̣M CO ́ HƯỚNG DÂ ̃N GIẢI Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: 2 3 1 12sin 3 sin 2 2 0 3 sin 2 cos 2 1 sin 2 cos 2 2 2 2 x x x x x x 6sin 2 sin 6 6 2 x k x k x k Vâ ̣y cho ̣n đáp a ́n C. Bài tập 1: Khi đưa phương tri ̀nh 22sin 3sin 2 2 0x x vê ̀ phương trình cơ ba ̉n đô ́i với mô ̣t ha ̀m số lượng giác . Ta thu được phương trình na ̀o sau đây a. cos cos 6 x b. sin 2 06 x c. sin 2 sin 6 6 x d. tan 2 tan 6 6 x Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 86 Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: 2cos ( 3 s inx-cos 1) 0x x cos 0 1 cos( ) 3 2 x x 2 2 ( ) 2 2 3 x k x k k x k Cho ̣n đa ́p a ́n B Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: Bài tập 3: Cho phương trình sin 2 3 cos 0x x . Cho ̣n mê ̣nh đê ̀ đu ́ng a. Phương trình được biê ́n đô ̉i tha ̀nh sin 2 cos 3x x . b. Phương trình đa ̃ cho vô nghiê ̣m c. Phương trình đa ̃ cho tương đương với phương trình 3 sin 2 x d. Trong đoạn 0;2 phương trình co ́ nghiê ̣m là: 3 2 ; ; ; 2 2 3 3 Bài tập 2: Nghiê ̣m âm lớn nhâ ́t cu ̉a phương tri ̀nh la ̀ 3 sin 2 1 cos 2 2cosx x x a. 2 3 b. 2 c. d. 0 Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 87 sin 2 3 cos 0 2sin cos 3 cos 0 cos 0 cos 2sin 3 0 3 sin 2 x x x x x x x x x cos 0 2 2 3 3 sin 22 2 3 x x k x k x x k Vậy phương trình đã cho có họ nghiệm là: 2 2 3 2 2 3 x k x k x k k Lần lượt cho 0;1;2...k ta thâ ́y co ́ ca ́c nghiê ̣m thuô ̣c 0;2 la ̀ 3 2 ; ; ; 2 2 3 3 Vâ ̣y cho ̣n đa ́p a ́n D. Hướng dâ ̃n gia ̉i Bài tập 4: Bằng ca ́ch đưa phương trình 3 cos 2 -sin cos 2sin 1 0x x x x vê ̀ phương tri ̀nh lượng giác cơ ba ̉n đô ́i với mô ̣t hàm số lượng giác thi ̀ phương trình trên được biến đô ̉i tha ̀nh a. sin(2 ) sin( ) 3 6 x x b. sin(2 ) sin( ) 3 6 x x c. cos(2 ) sin( ) 3 6 x x d. cos(2 ) cos( ) 3 6 x x Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 88 Phương trình đã cho tương đương với: 3 cos 2 -sin cos 2sin 1 0x x x x sin 2 3 cos 2 3 sin cos 1 3 3 1 sin 2 cos 2 sin cos 2 2 2 2 x x x x x x x x sin 2 cos cos 2 sin sin cos cos sin 3 3 6 6 x x x x sin(2 ) sin( ) 3 6 x x Vâ ̣y cho ̣n đa ́p a ́n A. Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: (2sin 1)( 3 sin 2cos 2) sin 2 cos x x x x x (1) (1) (2sin 1)( 3sin 2cos 2) cos (2sin 1) x x x x x (2sin 1)( 3sin cos 2) 0 x x x 2sin 1 0(2) 3 sin cos 2(3) x x x +) 2 6 (2) 5 2 6 x k x k k + 2 2 12 sin 76 2 2 12 x k x x k k Bài tập 5: Phương trình co ́ bao nhiêu ho ̣ nghiê ̣m (2sin 1)( 3 sin 2cos 2) sin 2 cos x x x x x a. 0 b. 2 c.4 d.8 Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 89 Phương trình đã cho có bô ́n ho ̣ nghiệm là: 5 2 ; 2 6 6 7 2 ; 2 12 12 x k x k x k x k k Vâ ̣y cho ̣n đa ́p a ́n C Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: 0)1cossin3(cos2 cos2cos2cossin32 2 xxx xxxx Zk kx kx kx x kx xx x , 2 3 4 2 2 2 1 6 sin 2 01cossin3 0cos Bài tập 6: Cho phương trình 12coscos22sin3 xxx cho ̣n mệnh đê ̀ đu ́ng a. Phương trình tương đương với phương tri ̀nh cos 0x b. 4 2 3 x k k la ̀ một nghiê ̣m cu ̉a phương trình c. Phương trình trên co ́ hai ho ̣ nghiê ̣m d. Điê ̀u kiê ̣n xa ́c đi ̣nh cu ̉a phương trình la ̀ 2 x k k Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 90 Vậy phương trình đã cho có họ nghiệm là: 2 2 4 2 3 x k x k x k k Cho ̣n đa ́p a ́n B Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: 23 cos 2 (2sin 1) 2cos (2sin 1) 3sin 2x x x x x 22 3 sin cos2 3 cos 2 4cos sin 2cos 3sin 2 0 2 3 sin cos2 2sin sin 2 4sin cos 3 cos 2 sin 2 2cos 0 x x x x x x x x x x x x x x x x Bài tập 7: Cho phương trình: 23 cos 2 (2sin 1) 2cos (2sin 1) 3sin 2 .x x x x x Cho ̣n mê ̣nh đê ̀ sai: a. 6 x cũng la ̀ mô ̣t nghiê ̣m cu ̉a phương trình b. Nghiê ̣m cu ̉a phương trình 1 sin 2 x cu ̃ng la ̀ nghiê ̣m của phương trình đa ̃ cho c. Phương trình trên tương đương với phương trình 3 cos 2 sin 2 2cosx x x . d. Nghiê ̣m dương nho ̉ nhâ ́t cu ̉a phương trình la ̀ 18 x Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 91 2sin ( 3 cos 2 sin 2 2cos ) ( 3 cos2 sin 2 2cos ) 0 2sin 1 0 (2) (2sin 1)( 3 cos2 sin 2 2cos ) 0 3 cos 2 sin 2 2cos 0(3) x x x x x x x x x x x x x x x 2 1 6 (2) sin 52 2 . 6 x k x x k k 3 1 (3) cos2 sin 2 cos cos(2 ) cos 2 2 6 2 2 2 6 6 2 2 2 . 6 18 3 x x x x x x x k x k k x x k x Vậy phương trình đã cho có các họ nghiệm: 5 2 2 ; 2 ; ( ). 6 6 18 3 k x k x k x k Cho ̣n đa ́p a ́n C. Bài tập 8: Nghiê ̣m cu ̉a phương trình: sin 3cos 2 0x x a. x k2 12 19 x k2 12 k b. x k2 12 19 x k2 12 k c. x k2 6 19 x k2 6 k d. x k 12 19 x k 12 k Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 92 Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: 1 3 2 sin cos 2 2 2 x x 2 sin x 3 2 x k2 3 4 x k2 3 4 x k2 12 19 x k2 12 k Vậy phương trình đã cho có họ nghiệm là: x k2 12 19 x k2 12 k Cho ̣n đa ́p a ́n B. Hướng dâ ̃n gia ̉i Bài tập 9: Nghiê ̣m cu ̉a phương tri ̀nh phương trình: 2 32sin x cos2x 3 cos x 0 4 a. x k 2 6 x arcsin k 2 4 6 x a rcsin k 2 4 b. x k 2 6 x k 2 4 4 3 6 x k 2 4 4 c. x k 2 x k 2 4 3 x k 2 4 d. x k 2 6 x arcsin k 2 4 4 3 6 x arcsin k 2 4 4 Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 93 Phương trình đã cho tương đương với: 3 1 cos 2 x cos 2 x 3 cos x 0 1 sin 2 x cos 2 x 3 cos x 0 2 x k 2 cos x 0 6 cos x 2 cos x 2 sin x 3 0 x arcsin k 26 4 4sin x 4 4 3 6 x arcsin k 2 4 4 Vậy phương trình đã cho có họ nghiệm : x k 2 6 x arcsin k 2 4 4 3 6 x arcsin k 2 4 4 k Cho ̣n đa ́p a ́n D. Hướng dẫn giải Phương trình đã cho tương đương với: 2 sinx 0 2 3 sin cos 2sin 4sin 3 cos sin 2 x x x x x x ( ) cos( ) 1 2 6 6 x k x k k x x k Bài tập 10: Cho phương trình 3sin 2 cos2 4sinx 1x x . Biê ́t ră ̀ng phương tri ̀nh co ́ hai ho ̣ nghiê ̣m. Khi cho k=0 thi ̀ hai nghiê ̣m lần lượt la ̀: a. 0; 6 b. ;4 2 c. ; 6 d. ;3 6 Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 94 Vậy phương trình đã cho có họ nghiệm là: ( ) 2 6 x k k x k Cho ̣n đa ́p a ́n A Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: sin 2 3 sin sin 2 cos 3 0x x x x sin 0 3 2cos 62 x x k k x kx Vậy tập nghiệm của phương trình đã cho là : ; 2 , 6 S k k k Cho ̣n đa ́p a ́n C. c. Điều kiện xác định cu ̉a phương trình la ̀ sin 0x d. Tô ̀n ta ̣i một nghiê ̣m cu ̉a phương trình sao cho 3 tan 3 Bài tập 11: Cho phương trình phương trình: sin2 3 sin 0x x . Ti ̀m mê ̣nh đê ̀ sai a. Tâ ̣p nghiê ̣m cu ̉a phương trình là ; 2 , 6 S k k k b. Phương trình đa ̃ cho tương đương với phương trình sin 2 cos 3 0x x Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 95 HƯỚNG DẪN GIẢI Điều kiện: cos 1 2x x k k PT 2,2 32 1 6 sin 2 1 cos 2 1 sin 2 3 kxkxxxx Đối chiếu với điều kiện ta được nghiệm của phương trình là: 2 3 kx k Cho ̣n đa ́p a ́n C. Bài tập 13: Phương trình sinx = 2 sin5x – cosx được biê ́n đô ̉i vê ̀ phương tri ̀nh lượng giác cơ ba ̉n đô ́i với mô ̣t hàm số lượng giác na ̀o sau đây Bài tập 12: Cho phương trình 1 1cos sin3 x x . Chọn mê ̣nh đê ̀ đu ́ng a. Phương trình co ́ ho ̣ nghiê ̣m là : 2 3 2 x k x k k b. Điều kiện xác định cu ̉a phương trình la ̀ cos 1x c. Phương trình co ́ nghiê ̣m là 2 3 kx k d. Phương trình đa ̃ cho tương đương với phương trình sin sin 6 2 x Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 96 Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: sin cos 2 sin5 sin sin5 4 x x x x x Cho ̣n đa ́p a ́n D. Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương 22sin 3sin 2 2sin cos cos 0x x x x x 2sin 1 sin cos 2 0x x x Bài tập 14: Cho phương trình: 2sin 2 2cos 3sin cosx x x x . Ti ̀m mê ̣nh đê ̀ đu ́ng a. Phương trình đa ̃ cho co ́ 3 ho ̣ nghiê ̣m b. Điều kiện xác định cu ̉a phương trình la ̀ 2 x k k c. Phương trình đa ̃ cho tương đương với phương trình 2sin 1 0x d. Nghiê ̣m không âm be ́ nhâ ́t của phương trình la ̀ 0. a. sin sin 5 4 x x b. sin 2 sin 3 6 x c. sin 5 sin 5 4 x x d. sin sin 5 4 x x Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 97 sin cos 2 0x x : Phương trình vô nghiệm 2 6 2sin 1 0 ( ) 7 2 6 x k x k x k Vậy phương trình đã cho có nghiệm: 7 2 , 2 ( ). 6 6 x k x k k Cho ̣n đa ́p a ́n C. Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: 22sin32 2cos1 .2 x x 12sin32cos xx 1 3 1 cos 2 sin 2 2 2 2 x x 1 cos 2 3 2 3 x k x x k Vậy phương trình đã cho có họ nghiệm là: 3 x k x k k Ba ̀i tập 15: Cho phương trình 2cossin32cos2 2 xxx . Ti ̀m mê ̣nh đê ̀ sai a. Có thê ̉ xem phương trình na ̀y là phương trình bâ ̣c nhâ ́t đô ́i với sin 2x va ̀ cos 2x b. Đây cu ̃ng la ̀ phương trình cu ̀ng câ ́p bâ ̣c hai đô ́i với sinx va ̀ cosx c. Phương trình cơ ba ̉n cu ̉a phương trình na ̀y la ̀ 1 cos 2 3 2 x d. Khi đă ̣t cost x , phương trình trên được biê ́n đô ̉i tha ̀nh: 22 2 3 2t t Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 98 Cho ̣n đa ́p a ́n D. Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: 2sin x 3 cos x 2 4cos x 1 3 1 1 cos x sin x cos 2x 2 2 cos x cos 2x 6 Nghiệm phương trình : 5 k2 x 18 3 7 x k2 6 k Cho ̣n đa ́p a ́n D. Bài tập 16: Cho phương trình : 2sinx 3 cosx 2 4cos x . Ti ̀m mê ̣nh đê ̀ đu ́ng a. Phương trình trên tương đương với phương trình cos x cos 2x 6 b. Phương trình na ̀y vô nghiê ̣m. c. Điê ̀u kiê ̣n co ́ nghiê ̣m cu ̉a phương trình la ̀ cos 0x d. Nghiệm phương trình la ̀: 5 k2 x 18 3 7 k Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 99 Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: 23 sin 2cos 2 3 sin cos 1 2 x x x x . 1 sin 6 2 x 2 , .2 2 3 x k k x k Phương trình đã cho có các nghiệm là 2 2 ; 2 . 3 x k x k k Cho ̣n đa ́p a ́n A. Bài tập 18: Nghiê ̣m cu ̉a phương trình 22 3 cos 6sin .cos 3 3x x x a. 2 12 2 4 x k k x k b. 12 4 x k k x k c. 12 4 x k k x k d. 6 4 x k k x k Bài tập 17: Bô ̣ nghiê ̣m na ̀o sau đây cu ̃ng la ̀ nghiê ̣m cu ̉a phương trình 23sin 2cos 2 2 x x a. 2 0; 3 b. ;3 2 c. ;6 4 d. 0; 6 Chuyên đề: Phương trình lượng giác - Chương I: ĐS & GT 11 2017 Nguyễn Quốc Tuấn (Tổng biên tập của Xuctu.com)-090.567.1232-quoctuansp@gmail.com Trang số 100 Hướng dâ ̃n gia ̉i Phương trình đã cho tương đương với: 3 1 cos 2 3sin 2 3 3x x 3 cos 2 3sin 2 3x x 1 3 3 3 cos 2 sin 2 sin 2 2 2 2 6 2 x x x 2 2 6
Tài liệu đính kèm: