Giáo án Phương pháp cân bằng phản ứng hóa học

 Giáo trình THAM KHẢO môn HOÁ HỌC 2015 
 Hãy CỐ GẮNG thắp lên một ngọn nến CÒN HƠN cứ ngồi nguyền rủa bóng tối!
(Trích từ trang “hoahocngaynay.com”) 
I. NỘI DUNG PHƯƠNG PHÁP 
- Để giải đúng và nhanh các bài toán hóa học ta cần biết và cân bằng 
nhanh các phản ứng có trong bài đó. Có rất nhiều phương pháp để cân bằng, 
dưới đây xin giới thiệu một số phương pháp đó. 
1. Phương pháp nguyên tử nguyên tố 
- Đây là một phương pháp khá đơn giản. Khi cân bằng ta cố ý viết các 
đơn chất khí (H2, O2, N2) dưới dạng nguyên tử riêng biệt rồi lập luận qua 
một số bước. 
Ví dụ: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
2 2 5
P + O P O 
+ Ta viết: 
2 5
P + [O]  P O 
+ Để tạo thành 1 phân tử P2O5 cần 2 nguyên tử P và 5 nguyên tử O: 
2 5
2P + 5O P O 
+ Nhưng phân tử oxi bao giờ cũng gồm hai nguyên tử, như vậy nếu lấy 5 
phân tử oxi tức là số nguyên tử oxi tăng lên gấp 2 thì số nguyên tử P và số 
phân tử P2O5 cũng tăng lên gấp 2, tức 4 nguyên tử P và 2 phân tử P2O5. Do 
đó: 
2 2 5
4P + 5O 2P O 
2. Phương pháp hóa trị tác dụng 
- Hóa trị tác dụng là hóa trị của nhóm nguyên tử hay nguyên tử của các 
nguyên tố trong chất tham gia và tạo thành trong phản ứng hóa học. 
- Áp dụng phương pháp này cần tiến hành các bước. 
Ví dụ: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
2 2 4 3 4 3
BaCl + Fe (SO ) BaSO + FeCl 
+ Bước 1: Xác định hóa trị tác dụng: 
II I III II II II III I
4 3 4
2 2 3
Ba Cl + Fe ( SO ) Ba SO + Fe Cl 
 Hóa trị tác dụng lần lượt từ trái qua phải là: 
 II – I – III – II – II – II – III – I 
 Tìm bội số chung nhỏ nhất của các hóa trị tác dụng: 
BSCNN (1, 2, 3) = 6 
PHƯƠNG PHÁP 
CÂN BẰNG PHẢN ỨNG HÓA HỌC 
 Giáo trình THAM KHẢO môn HOÁ HỌC 2015 
 Hãy CỐ GẮNG thắp lên một ngọn nến CÒN HƠN cứ ngồi nguyền rủa bóng tối!
+ Bước 2: Lấy BSCNN chia cho các hóa trị ta được các hệ số:
6
 = 3
II
6
 = 2
III
6
 = 6
I
 Thay vào phản ứng: 
2 2 4 3 4 3
3BaCl + Fe (SO ) 3BaSO + 2FeCl 
- Dùng phương pháp này sẽ củng cố được khái niệm hóa trị, cách tính hóa 
trị, nhớ hóa trị của các nguyên tố thường gặp. 
3. Phương pháp dụng hệ số phân số: 
- Đặt các hệ số vào các công thức của các chất tham gia phản ứng, không 
phân biệt 2 số nguyên hay phân số sao cho số nguyên tử của mỗi nguyên tố 
ở hai vế bằng nhau. Sau đó khử mẫu số chung của tất cả các hệ số. 
Ví dụ: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
2 2 5
P + O P O 
+ Đặt hệ số để cân bằng: 
2 2 5
5
2P + O P O
2
 
+ Nhân các hệ số với mẫu số chung nhỏ nhất để khử các phân số. Ở đây 
nhân 2: 
2 2 5
5
2.2P + 2. O 2P O
2
 hay 2 2 54P + 5O 2P O 
4. Phương pháp "chẵn – lẻ" 
- Một phản ứng sau khi đã cân bằng thì số nguyên tử của một nguyên tố ở 
vế trái bằng số nguyên tử nguyên tố đó ở vế phải. Vì vậy nếu số nguyên tử 
của một nguyên tố ở một vế là số chẵn thì số nguyên tử nguyên tố đó ở vế 
kia phải chẵn. Nếu ở một công thức nào đó số nguyên tử nguyên tố đó còn 
lẻ thì phải nhân đôi. 
Ví dụ: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
2 2 2 3 2
FeS + O Fe O + SO 
- Nhận xét 
+ Ở vế trái số nguyên tử O2 là chẵn với bất kỳ hệ số nào. 
+ Ở vế phải, trong SO2 oxi là chẵn nhưng trong Fe2O3 oxi là lẻ nên phải 
nhân đôi. 
+ Từ đó cân bằng tiếp các hệ số còn lại. 
2 3 2 2 2
2Fe O 4FeS 8SO 11O   
 Giáo trình THAM KHẢO môn HOÁ HỌC 2015 
 Hãy CỐ GẮNG thắp lên một ngọn nến CÒN HƠN cứ ngồi nguyền rủa bóng tối!
 Đó là thứ tự suy ra các hệ số của các chất. 
 Thay vào phương trình phản ứng ta được: 
2 2 2 3 2
4FeS + 11O 2Fe O + 8SO 
5. Phương pháp xuất phát từ nguyên tố chung nhất 
- Chọn nguyên tố có mặt ở nhiều hợp chất nhất trong phản ứng để bắt đầu 
cân bằng hệ số các phân tử. 
Ví dụ: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
3 3 2 2
Cu + HNO Cu(NO ) + NO + H O 
- Cách cân bằng: 
+ Nguyên tố có mặt nhiều nhất là nguyên tố O
VÕ tr¸i : 8 nguyªn tö
VÕ ph¶i 3 nguyªn tö
+ Bội số chung nhỏ nhất của 8 và 3 là 24vậy hệ số của HNO3 là 
24
8
3
 . Ta có: 
Nguyªn tö N vÕ tr¸i ch½n
3 2 3 2
8HNO 4H O 2NO 3Cu(NO ) 3Cu    
+ Vậy phản ứng cân bằng là: 
3 3 2 2
3Cu + 8HNO 3Cu(NO ) 2NO 4H O   
6. Phương pháp cân bằng theo "nguyên tố tiêu biểu": 
- Nguyên tố tiêu biểu là nguyên tố có đặc điểm sau: 
+ Có mặt ít nhất trong các chất ở phản ứng đó. 
+ Liên quan gián tiếp nhất đến nhiều chất trong phản ứng. 
+ Chưa thăng bằng về nguyên tử ở hai vế. 
+ Phương pháp cân bằng này tiến hành qua ba bước: 
 Bước 1: Chọn nguyên tố tiêu biểu. 
 Bước 2: Cân bằng nguyên tố tiêu biểu. 
 Bước 3: Cân bằng các nguyên tố khác theo nguyên tố này. 
Ví dụ: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
4 2 2 2
KMnO + HCl KCl + MnCl + Cl + H O 
4 2
2
2 2
B­íc 1: Nguyªn tè tiªu biÓu lµ O
B­íc 2: C©n b»ng nguyªn tè tiªu biÓu: 
B­íc 3: C©n b
KMnO 4H O
4H O 8HCl
5
8HCl KCl + MnCl + Cl
2
»ng nguyªn tè kh¸c:
C©n b»ng H: 
C©ng b»ng Cl: 



 Giáo trình THAM KHẢO môn HOÁ HỌC 2015 
 Hãy CỐ GẮNG thắp lên một ngọn nến CÒN HƠN cứ ngồi nguyền rủa bóng tối!
- Ta được: 
4 2 2 2
5
KMnO + 8HCl KCl + MnCl + Cl + 4H O
2
 
- Sau cùng nhân tất cả hễ số với mẫu số chung ta có: 
4 2 2 2
2KMnO + 16HCl 2KCl + 2MnCl + 5Cl + 8H O 
7. Phương pháp cân bằng theo trình tự kim loại – phi kim: 
- Theo phương pháp này đầu tiên cân bằng số nguyên tử kim loại, sau đến 
phi kim và cuối cùng là H, sau cùng đưa các hệ số đã biết để cân bằng 
nguyên tử O. 
Ví dụ 1: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
3 2 2
NH + O NO + H O 
+ Phản ứng này không có kim loại, nguyên tử phi kim N đã cân bằng. Vậy 
ta cân bằng luôn H:
3 2
2NH 3H O 
 (Tính BSCNN, sau đó lấy BSCNN chia cho các chỉ số để được các hệ số) 
3
3 2 2
2 2
2NH 2NO
5
2NH + O 2NO + 3H O5
2O
C©n b»ng N: 
C©n b»ng O: 2NO 3H O
2


 
 
+ Cuối cùng nhân các hệ số với mẫu số chung nhỏ nhất: 
3 2 2
4NH + 5O 4NO + 6H O 
Ví dụ 2: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
2 2 2 3 2
CuFeS + O CuO + Fe O + SO 
- Hoàn toàn tương tự như trên. Do nguyên tử Cu đã cân bằng, đầu tiên ta 
cân bằng Fe, tiếp theo cân bằng theo thứ tự Cu S O  rồi nhân đôi 
các hệ số: 
2 2 2 3 2
4CuFeS + 13O 4CuO + 2Fe O + 8SO 
8. Phương pháp cân bằng phản ứng cháy của chất hữu cơ 
a. Phản ứng cháy của hidrocacbon: 
- Nên cân bằng theo trình tự sau: 
+ Cân bằng số nguyên tử C 
+ Cân bằng số nguyên tử H 
+ Cân bằng số nguyên tử O. 
 Giáo trình THAM KHẢO môn HOÁ HỌC 2015 
 Hãy CỐ GẮNG thắp lên một ngọn nến CÒN HƠN cứ ngồi nguyền rủa bóng tối!
- Cân bằng số nguyên tử O bằng cách tính tổng số nguyên tử O ở vế phải 
sau đó chia cho 2 được hệ số O ở vế phải, nếu chia lẻ thì ta nhân tất cả các 
chất ở 2 vế với 2. 
Ví dụ : Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
2 6 2 2 2
C H + O CO + H O 
2 6 2
2 6
2
2
2 2
C©n b»ng C : 
C©n b»ng H: 
7
C©n b»ng O: O 2CO 3H O
2
C H 2CO
C H 3H O
(Sè nguyª n tö O bª n ph¶i lµ 2.2 + 3 = 7 Chia 2 ra hÖ sè cña O)






- Cuối cùng ta cân bằng được phản ứng: 
2 6 2 2 2
2C H + 7O 4CO + 6H O 
b. Phản ứng cháy của hợp chất chứa O. 
- Cân bằng theo trình tự sau: 
+ Cân bằng số nguyên tử C. 
+ Cân bằng số nguyên tử H. 
+ Cân bằng số nguyên tử O bằng cách tính số nguyên tử O ở vế phải rồi 
trừ đi số nguyên tử O có trong hợp chất. Kết quả thu được đem chia đôi sẽ 
ra hệ số của phân tử O2. Nếu hệ số đó lẻ thì nhân đôi cả 2 vế của phương 
trình để khử mẫu số. 
9. Phương pháp xuất phát từ bản chất hóa học của phản ứng 
- Phương pháp này lập luận dựa vào bản chất của phản ứng để cân bằng. 
Ví dụ: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
2 3 2
Fe O + CO Fe + CO 
+ Theo phản ứng trên, khi CO bị oxi hóa thành CO2 nó sẽ kết hợp thêm 
oxi. Trong phân tử Fe2O3 có 3 nguyên tử oxi, như vậy đủ để biến 3 phân tử 
CO thành 3 phân tử CO2. Do đó ta cần đặt hệ số 3 trước công thức CO và 
CO2 sau đó đặt hệ số 2 trước Fe: 
2 3 2
Fe O + 3CO 2Fe + 3CO 
10. Phương pháp đại số 
- Nguyên tắc: số nguyên tử của mỗi nguyên tố ở hai vế phải bằng nhau. 
- Các bước cân bằng: 
+ Đặt ẩn số là các hệ số hợp thức. 
+ Dùng định luật bảo toàn khối lượng để cân bằng nguyên tố và lập 
phương trình đại số. 
 Giáo trình THAM KHẢO môn HOÁ HỌC 2015 
 Hãy CỐ GẮNG thắp lên một ngọn nến CÒN HƠN cứ ngồi nguyền rủa bóng tối!
+ Chọn nghiệm tùy ý cho một ẩn, rồi dùng hệ phương trình đại số để suy 
ra các ẩn số còn lại. 
Ví dụ: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
2 2 2 3 2
aFeS + bO cFe O + dSO 
Ta có:
BT Fe
BT S Chän c = 1
BT O
a = 2c
2a = d
2b = 3c 
a = 
+ 
2
11
b = 
2
d = 2d 4



 

 
- Nhân hai vế với 2 ta được phương trình: 
2 2 2 3 2
4FeS + 11O 2Fe O + 8SO 
11. Phương pháp cân bằng electron 
- Nguyên tắc: Dựa vào sự bảo toàn electron nghĩa là tổng số electron của 
chất khử cho phải bằng tổng số electron chất oxi hóa nhận. 
- Các bước cân bằng: 
+ Bước 1:Viết sơ đồ phản ứng với các nguyên tố có sự thay đổi số oxi hóa. 
+ Bước 2: Viết các quá trình: khử (cho electron), oxi hóa (nhận electron). 
+ Bước 3: Cân bằng electron: nhân hệ số để: 
Tæng sè electron cho = Tæng sè electron nhËn
 ( sè oxi hãa gi¶m = sè oxi hãa t¨ng) 
+ Bước 4: Cân bằng nguyên tố không thay đổi số oxi hoá, thường theo thứ 
tự sau đây:
(1)
(2)
C¸c b­íc
(3)
(4)
Kim lo¹i (Ion d­¬ng) 
Gèc axit (Ion ©m) 
M«i tr­êng (Axit, baz¬) 
N­íc (C©n 





2
b»ng H O ®Ó c©n b»ng hi®ro)
+ Bước 5: Kiểm tra lại số nguyên tử oxi ở hai vế (phải bằng nhau). 
- Lưu ý: 
+ Khi viết các quá trình oxi hoá và quá trình khử của từng nguyên tố, cần 
theo đúng chỉ số qui định của nguyên tố đó. 
Ví dụ: Cân bằng phản ứng hóa học sau: 
2 4 ®Æc nãng 2 4 3 2 2Fe + H SO Fe (SO ) + SO + H O 
0
+3
+6
+4
2 Fe 2Fe + 6e
3x S + 2e S 
1
x


 Giáo trình THAM KHẢO môn HOÁ HỌC 2015 
 Hãy CỐ GẮNG thắp lên một ngọn nến CÒN HƠN cứ ngồi nguyền rủa bóng tối!
- Phương trình được cân bằng như sau: 
2 4 2 4 3 2 2
2Fe + 6H SO Fe (SO ) + 3SO + 6H O 
12. Phương pháp cân bằng ion – electron 
- Phạm vi áp dụng: đối với các quá trình xảy ra trong dung dịch, có sự 
tham gia của môi trường (H2O, dung dịch axit hoặc bazơ tham gia). 
- Các nguyên tắc: 
+ Nếu phản ứng có axit tham gia: Vế nào thừa O phải thêm H+ để tạo H2O. 
+ Nếu phản ứng có bazơ tham gia: Vế nào thừa O phải thêm H2O để tạo ra
OH . 
- Các bước tiến hành: 
+ Bước 1: Tách ion, xác định các nguyên tố có số oxi hóa thay đổi và viết 
các nửa phản ứng oxi hóa – khử. 
+ Bước 2: Cân bằng các bán phản ứng: 
 Cân bằng số nguyên tử mỗi nguyên tố ở hai vế : 
+
2
Thªm H hay OH
Thªm H O ®Ó c©n b»ng sè nguyªn tö hi®ro
KiÓm so¸t sè nguyªn tö O hai vÕ sao cho b»ng nhau

 Cân bằng điện tích thêm electron vào mỗi nửa phản ứng để cân bằng 
điện tích. 
+ Bước 3: Cân bằng electron, nhân hệ số để 
Tæng sè electron cho = Tæng sè electron nhËn
 ( sè oxi hãa gi¶m = sè oxi hãa t¨ng) 
+ Bước 4: Cộng các nửa phản ứng ta có phương trình ion thu gọn. 
+ Bước 5: Để chuyển phương trình dạng ion thu gọn thành phương trình 
ion đầy đủ và phương trình phân tử cần cộng vào hai vế những lượng bằng 
nhau các cation hoặc anion để bù trừ điện tích. 
Ví dụ: Cân bằng phương trình phản ứng sau: 
3 3 2 2
Cu + HNO Cu(NO ) + NO + H O 
+ Bước 1: + 2+
3 3 2
Cu + H + NO Cu + 2NO + NO + H O  
0
2+
5 2
3
Cu Cu
N O N O
 



 Giáo trình THAM KHẢO môn HOÁ HỌC 2015 
 Hãy CỐ GẮNG thắp lên một ngọn nến CÒN HƠN cứ ngồi nguyền rủa bóng tối!
+ Bước 2: 
 Cân bằng nguyên tố 
2+
+
3 2
Cu Cu
NO + 4H NO + 2H O


 Cân bằng điện tích
2+
+
3 2
Cu Cu + 2e
NO + 4H + 3e NO + 2H O


+ Bước 3: Cân bằng electron
2+
+
3 2
Cu Cu + 2e 
2x NO + 4H + 3e NO + 2H
3x
O


+ Bước 4: + 2+
3 2
3Cu + 2NO + 8H 3Cu + 2NO + 4H O  
+ Bước 5: 
3 3 2 2
3Cu + 8HNO 3Cu(NO ) + 2NO + 4H O