Chuyên đề Bồi dưỡng học sinh giỏi hóa ở trường THPT

	



  


 



 U 
1. Lí do chn  tài 
 Hoá h
c – môn khoa h
c thc nghim có nhng ng dng vô cùng to ln trong cuc 
s	ng. Ngành hóa vi bàn tay th
n kì ca mình ã t
ng bc làm thay i cuc s	ng 
trong tt c các lnh vc: sn xut công nghip, nông nghip, y h
c, ngh 
thutNhng phát minh diu kì ca hoá h
c ã thúc y s phát trin nn vn minh 
nhân loi. Có c nhng phát minh y là do công sc lao ng mit mài và sáng to 
ca các nhà khoa h
c trên khp th gii. t nc ta ang trong thi kì phát trin, 
ngành hóa óng mt vai trò rt quan tr
ng trong xây dng và bo v T Qu	c. Do ó, 
công tác ào to nhng ngi có chuyên môn v hóa gii là vô cùng c
n thit.  làm 
c iu ó, c
n y mnh vic ào to và bi d ng h
c sinh gii hoá h
c ngay t
 
trng ph thông. Vi mong mu	n óng góp ý kin ca mình v vn  này, em quyt 
!nh ch
n  tài: BI D	NG H
C SINH GII HÓA H
C 
 TRNG THPT. 
2. M
c ích nghiên cu 
Tìm hiu và xây dng các ph"ng pháp bi d ng h
c sinh gii hoá # trng THPT. 
3. i tng nghiên cu 
Vic phát hin và bi d ng h
c sinh gii hóa h
c # trng THPT. 
4. Khách th nghiên cu 
Quá trình dy và h
c hoá h
c # trng THPT Vit Nam. 
5. Gi thuyt khoa hc 
Nu bi d ng h
c sinh gii úng hng và có h th	ng thì s$ kh"i gi cho các em 
nim am mê hóa h
c và ào to ra nhng ngi có nng lc hoá h
c phc v cho t 
nc. 
6. Phng pháp nghiên cu 
 
c và nghiên cu tài liu,Internet. 

	



  


 

 Phân tích và tng hp. 
 Tìm hiu thc trng bi d ng h
c sinh gii hóa h
c # trng THPT. 
 Phng vn mt s	 giáo viên ã tham gia bi d ng h
c sinh gii hoá h
c # trng 
THPT. 
 Trao i ý kin vi h
c sinh và sinh viên tham gia thi h
c sinh gii hoá h
c. 
7. Nhim v
 ca  tài 
 Nghiên cu c" s# lí lun và thc ti%n v vic bi d ng h
c sinh gii hóa h
c. 
 Nghiên cu các ph"ng pháp bi d ng h
c sinh gii hóa h
c và  xut mt h 
th	ng bài tp tiêu biu dùng trong bi d ng h
c sinh gii hóa h
c. 
8. Phm vi nghiên cu 
Ch"ng trình hóa h
c THPT và các  thi h
c sinh gii trong nc và qu	c t. 
Quá trình t chc, phát hin và bi d ng h
c sinh gii hóa h
c # Vit Nam. 

	



  


 

Chng 1 
C S
 LÍ LUN VÀ THC TIN V BI D	NG 
H
C SINH GII HÓA H
C 
 TRNG THPT 
1.1. TM QUAN TR
NG CA CÔNG TÁC PHÁT HIN, ÀO T O 
 NHÂN TÀI VÀ BI D	NG H
C SINH GII HÓA H
C 
 VIT NAM 
• Nhân loi ang bc t
 xã hi công nghip sang xã hi hu công nghip còn g
i 
là xã hi thông tin vi nn kinh t tri thc toàn c
u hóa. Vit Nam ta mi bc vào s 
nghip công nghip hóa và hin i hóa, ngha là phi thc hin hai cuc cách mng 
cùng mt lúc  t
 nn vn minh nông nghip tin lên vn minh công nghip ri tin 
th&ng n nn vn minh trí tu. Trong công cuc hòa nhp và i mi, chúng ta càng 
thy rõ t
m quan tr
ng ca nn kinh t tri thc. ó là nn kinh t da vào công ngh 
cao, trong ó tri thc phi thành k nng, tri thc phi thành trí lc. Suy rng ra dân trí 
phi tr# thành nhân lc và 'c bit nhân tài phi tr# thành mt b phn cht lng cao 
ca nhân lc và c coi nh là 
u tàu ca oàn tàu nhân lc. ó là hng tng quát 
nht ca giáo dc i vào phc v nn kinh t tri thc.
 
 Trên c" s# xác !nh “ Hin tài là nguyên khí qu	c gia”, ng ta ã ch( ra ph"ng 
hng phn u tin hành s nghip công nghip hóa, hin i hóa: ó là kh"i dy và 
phát huy ni lc, trên c" s# ó thu hút ngoi lc. Ni lc hàng 
u phi k n ó là 
ni lc ca con ngi Vit Nam. Vì l$ ó, công tác phát hin và ào to nhân tài là mt 
trong nhng qu	c sách hàng 
u ca t nc ta. Nói cách khác, ó chính là th ca 
ci ni sinh mà chúng ta phi luôn quan tâm 
u t và phát trin. 
• Trong s nghip xây dng t nc, s phát trin nn công nghip hóa cht và 
nhng lnh vc có liên quan n ngành hóa òi hi phi có mt lc lng cán b gii 
v công ngh hóa h
c. iu ó c
n c chun b! ngay t
 bc ph thông. Vic phát 
hin bi d ng h
c sinh gii hóa h
c # trong trng trung h
c là nhng bc ban 
u 
"m m
m cho nhng tài nng hóa h
c v sau. 

	



  


 

1.2. NH!NG PH"M CH#T VÀ N$NG LC CA M%T H
C SINH GII 
HÓA H
C 
 Hin nay cha có tài liu c th !nh ngha nh th nào là mt h
c sinh gii hóa 
h
c. Chúng tôi xin a ra mt s	 ý kin ca các th
y giáo ã có kinh nghim lâu nm 
trong vic ging dy, bi d ng h
c sinh gii. T
 nhng ý kin ó, hy v
ng s$ góp 
ph
n làm sáng t quan im v nhng nng lc và phm cht ca mt h
c sinh gii 
hóa h
c.  ri t
 ó có hng i úng n trong vic phát hin và bi d ng nhng 
ngôi sao ta sáng trên b
u tri hóa h
c ca nc nhà. 
• Theo GS.TS nhà giáo nhân dân Nguy%n Cnh Toàn [27]: ”H
c gii là ham h
c, 
ch ng tìm h
c, t h
c mt cách thông minh sáng to, bit gn h
c vi hành”. 
• Th
y Lê Vn D)ng (i h
c S Phm Hu) cho r*ng [36]: ”Mt h
c sinh có t 
duy hóa h
c phát trin là có nng lc quan sát t	t, có trí nh logic nhy bén, có óc 
t#ng tng linh hot phong phú, ng 	i sc so vi các vn  hóa h
c và làm vic 
có ph"ng pháp.” 
• Phó giáo s Bùi Long Biên (i h
c Bách Khoa Hà Ni) cho r*ng [36]: “H
c 
sinh gii hóa h
c phi là ngi nm vng bn cht hin tng hóa h
c, nm vng các 
kin thc c" bn ã c h
c, vn dng t	i u các kin thc ó  gii quyt mt hay 
nhiu vn  mi (do cha c h
c ho'c cha thy bao gi) trong các kì thi a ra” 
• PGS.PTS Tr
n Thành Hu (i h
c S Phm Hà Ni) thì có ý kin nh sau [36] : 
” Nu da vào kt qu bài thi  ánh giá thì bài thi ó phi hi t các yêu c
u sau ây: 
 Có kin thc c" bn t	t: th hin nm vng các khái nim, các !nh ngha, các 
!nh lut hay quy lut ã c quy !nh trong ch"ng trình; không th hin thiu sót 
v công thc, ph"ng trình hóa h
c. S	 im ph
n này chim 50% toàn bài. 
 Vn dng sc bén có sáng to các kin thc c" bn trên. Ph
n này chim khong 
40% s	 im toàn bài. 
 Tip thu ho'c dùng c ngay mt s	 vn  mi ny sinh do  thi a ra. S	 
im ph
n này chim 6% toàn bài. 

	



  


 

 Bài làm trình bày sch +p, rõ ràng. Ph
n này chim 4% toàn bài. 
Ngoài nhng bài thi lí thuyt, h
c sinh còn bt g'p các bài thi thc hành. 	i vi các 
bài thi loi này, yêu c
u ngi h
c sinh phi có k nng thc hành t	t, khuyn khích 
các tài nng thc hành nh s khéo léo, có s quan sát hin tng t	t và gii thích 
c bn cht các hin tng ó”. 
• Theo th
y V) Anh Tun (THPT nng khiu Tr
n Phú, Hi Phòng) thì nng khiu 
hóa h
c bao gm hai m't tích cc ch yu là [27,36]: 
 Kh nng t duy toán h
c 
 Kh nng quan sát, nhn thc và nhn xét các hin tng t nhiên, lnh hi và vn 
dng t	t các các khái nim, các !nh lut hóa h
c. 
• Theo các tài liu v tâm lí h
c và ph"ng pháp dy h
c hóa h
c [36] thì nng 
khiu hóa h
c c th hin qua nhng nng lc và phm cht sau: 
1. Nng lc tip thu kin thc 
 H
c sinh luôn hào hng trong các tit h
c, nht là bài mi 
 Có ý thc t b sung, hoàn thin nhng tri thc ã thu c ngay t
 dng s" kh#i. 
2. Nng lc suy lun logic 
 Bit phân tích s vt và hin tng qua các du hiu 'c trng ca chúng. 
 Bit thay i góc nhìn khi xem xét mt s vt, hin tng. 
 Bit cách tìm con ng ngn  i n kt lun c
n thit. 
 Bit xét  các iu kin c
n thit  t c kt lun mong mu	n. 
 Bit xây dng phn ví d  loi b mt s	 min tìm kim vô ích. 
 Bit quay li im v
a xut phát  tìm ng i mi. 
3. Nng lc 'c t 
 Bit di%n t chính xác iu mình mong mu	n 
 Bit s, dng thành tho h th	ng kí hiu, các qui c  di%n t vn . 
 Bit phân bit thành tho các k nng 
c, vit và nói. 

	



  


 

 Bit thu g
n các 'c t và trt t hóa các 'c t  dùng khái nim trc mô t 
cho khái nim sau. 
4. Nng lc lao ng sáng to 
 Bit t hp các yu t	, các thao tác  thit k mt dãy hot ng, nh*m t n 
kt qu mong mu	n. 
5. Nng lc kim chng 
 Bit suy xét s úng sai t
 mt lot s kin 
 Bit to ra các t"ng t hay các t"ng phn  kh&ng !nh ho'c bác b mt 'c 
trng nào ó trong sn phm mình làm ra. 
 Bit ch( ra mt cách chc chn các d liu c
n phi kim nghim sau khi thc 
hin mt s	 l
n kim nghim. 
6. Nng lc thc hành 
 Bit thc hin dt khoát mt s	 ng tác trong khi làm thí nghim. 
 Bit kiên nh-n và kiên trì trong quá trình làm sáng t mt s	 vn  lí thuyt qua 
thc nghim ho'c i n mt s	 vn  lí thuyt mi da vào thc nghim. 
• Theo tài liu ca Hi hóa h
c Vit Nam [18], nhng phm cht và nng lc quan 
tr
ng nht ca mt h
c sinh gii hóa h
c ó là: 
 Có nng lc t duy t	t và sáng to (bit phân tích, tng hp, so sánh, khái quát 
cao, có kh nng s, dng ph"ng pháp mi: quy np, di%n d!ch, loi suy) 
 Có kin thc hóa h
c sâu sc, vng vàng, h th	ng (chính là nm vng bn cht 
hóa h
c ca các hin tng hóa h
c). Bit vn dng linh hot, sáng to nhng kin 
thc c" bn ó vào tình hu	ng mi. 
 Có k nng thc nghim t	t, có nng lc v ph"ng pháp nghiên cu khoa h
c 
hóa h
c (bit nêu ra nhng lí lun cho nhng hin tng xy ra trong thc t, bit cách 
dùng thc nghim  kim chng li nhng lí lun trên và bit cách dùng lí thuyt  
gii thích nhng hin tng ã c kim chng). 

	



  


 	

• Các ý kin trên ã cho ta cái nhìn t"ng 	i 
y  v mt h
c sinh gii hóa h
c. 
Chúng tôi xin úc kt vn  này li nh sau: 
N&ng l'c và ph(m ch)t ca m*t hc sinh gi+i hóa hc: 
 Có lòng say mê h
c tp hóa h
c cao ; có s nhy cm hóa h
c và có kh nng 
t h
c, t nghiên cu. 
 Có nng lc t duy t	t và sáng to. 
 Nm vng bn cht hin tng hóa h
c, kin thc c" bn, k nng thc hành thí 
nghim ng thi vn dng thông minh sáng to nhng kin thc, k nng y vào iu 
kin c th. 
1.3. HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI,N TRI TH-C HÓA H
C CHO 
H
C SINH 
1.3.1. Hình thành và phát trin tri thc 
[19]S hình thành tri thc, k c các tri thc v các ph"ng thc hành ng làm 
c" s# cho các k nng h
c tp, là mt quá trình lâu dài.Nó c bt 
u t
 vic thông 
báo s" b cho h
c sinh nhng thông tin h
c tp hay gii thiu vi h
c sinh nhng bin 
pháp công tác h
c tp, nhng bin pháp hoàn thành công tác h
c tp và c tip tc 
sau này khi h
c sinh áp dng các tri thc ó vào các gi h
c sau. 
Trình  phát trin ca tri thc c xác !nh b#i các ch"ng trình h
c và c 
thc hin trong các sách giáo khoa và các tài liu tham kho v ph"ng pháp ging dy 
b môn. Ch&ng hn, # giai on 
u dy môn hóa h
c, h
c sinh h
c tp môn này # 
trình  các quan nim v phân t,, nguyên t,. V sau, n lp 10, các em nghiên cu 
thành ph
n, tính cht ca các cht và các hin tng hóa h
c trên c" s# !nh lut tu
n 
hoàn ca D.I.Mendeleev, trên c" s# cu to nguyên t,, cu trúc tinh th ca các cht và 
các dng liên kt hóa h
c khác nhau. Lên lp 11, các em nghiên cu hóa h
c # trình  
thuyt in t, – ion. Và lên lp 12 là thuyt cu to hóa h
c các hp cht hu c" ca 
A.M.Butlerov. 

	



  


 


Tri thc c phát trin nhiu nht trong trng hp xác lp nhng liên h qua li 
gia chúng theo nhiu hng khác nhau: 
1. Gia các tri thc khác nhau thuc cùng mt trình  lí thuyt (gia các khái nim, 
gia các tài liu h
c c) và mi). 
2. Gia các tri thc thuc các trình  khác nhau (k c gia hóa vô c" và hóa hu 
c"). 
3. Gia các lnh vc tri thc khác nhau (liên h liên b môn gia hóa h
c, toán h
c, 
vt lí h
c, , sinh h
c, !a lí, l!ch s,).Trong thc ti%n ging dy, c
n tính toán n tính 
cht ca các liên h qua li ó và ý ngha ca chúng. Ch&ng hn, h
c sinh thu c tri 
thc v nhng tính cht riêng bit ca mt s	 axit nh axit clohiric và axit sunfuric # 
lp 9. Các em c)ng h
c cách t lc áp dng các tri thc này: các em hoàn thành các 
ph"ng trình phn ng trung hòa và ph"ng trình phn ng gia các oxit kim loi vi 
các axit nitric và axit photphoric theo cách t"ng t vi các tính cht ã c phân tích 
ca axit clohiric và axit sunfuric. . các lp trên, các tri thc này c m# rng và ào 
sâu thêm, tc là c phát trin tip. H
c sinh lp 10 không ch( nghiên cu các tính 
cht chung, mà còn nghiên cu c các tính cht 'c bit, các tính cht oxi hóa ca axit 
sunfuric, và h
c sinh lp 11 nghiên cu tính cht ca axit nitric. Nh vy, các em ã 
nghiên cu tính cht các axit # trình  mi , c th là trên quan im ca thuyt in 
li, ca các quan im in t,, ca ng hóa h
c. . lp 12, c
n lôi cu	n h
c sinh vn 
dng nhng tri thc v các tính cht chung ca các axit ã c h
c # lp di  
oán trc tính cht ca các axit cacboxylic. Khi nghiên cu tính cht ca axit 
cacboxylic # trình  lí thuyt cao h"n (trên quan im thuyt cu to hóa h
c ca hp 
cht hu c", ca nh h#ng qua li gia các nguyên t, trong phân t,, trên c" s# các 
quan im in t, và nng lng) có th d-n dt h
c sinh n ch/ gii thích nhng 
khác bit trong các tính cht ca các axit axetic và cloaxetic, tiên oán các tính cht 
ca axit acrilic, ca phenol (axit phenic) và c các aminoaxit. C
n to iu kin  h
c 
sinh vn dng trong các gi hóa h
c nhng tri thc lnh hi c trong các bui h
c 

	



  


 

ca các b môn khác ( ý ngha ca axit clohiric trong quá trình tiêu hóa, nh h#ng 
tính axit ca t n sn lng mùa màng ca mt s	 cây trng, s, dng axit  ty g(, 
làm mm nc,  tích in acquy, trong quá trình hàn, trong sinh hot). 
Nh vy, tri thc h
c sinh thu lm s" b s$ c phát trin lên nhiu h"n, và do 
ó gây tác dng phát trin n t duy h
c sinh nhiu h"n nu nh trong quá trình dy 
h
c, các tri thc ó và c các k nng h
c tp c vn dng trong nhng liên h khác 
nhau và # trình  khác ch không ch( trong nhng iu kin gi	ng nh lúc hình thành 
s" b các tri thc ó. iu này rt quan tr
ng trong công tác bi d ng h
c sinh gii 
hóa h
c. Vì  gii quyt yêu c
u  thi h
c sinh gii òi hi h
c sinh không ch( nm 
vng tri thc mà còn phi vn dng thông minh, sáng to các tri thc y vào các nhim 
v và tình hu	ng khác nhau. 
Khi hình thành và phát trin tri thc cho h
c sinh c
n áp ng các yêu c
u sau 
[10,31]: 
 Truyn th 
y , chính xác theo tiêu chun kin thc, k nng ca ch"ng trình 
và sách giáo khoa. 
 Khai thác nh*m khc sâu kin thc tr
ng tâm, làm cho h
c sinh hiu sâu, nh lâu, 
vn dng t	t. 
 Hình thành vng chc các khái nim, các !nh lut c" bn ca hóa h
c theo hai con 
ng: qui np- suy di%n và hai hot ng logic: !nh ngha và phân chia khái nim. 
 Tp cho h
c sinh vn dng, xem xét vn  di nhiu khía cnh khác nhau, tìm 
m	i quan h logic gia các khái nim. 
 Khi h
c qui lut, c
n ly ví d c th  minh h
a, c)ng nh vn dng qui lut  
gii thích các hin tng. 
 Khái quát hóa, quy lut hóa các vn  ã h
c  có th vn dng cho nhiu trng 
hp. 

	



  


 

 Vn dng các kin thc v lí thuyt chung (cu to cht, liên kt hóa h
c, lí thuyt 
v các phn ng hóa h
c)  gii thích tính cht và phn ng ca cht. M't khác, trc 
khi h
c các cht c th phi nm vng tính cht chung ca loi ho'c nhóm cht. 
 Vn dng các tính cht v phn ng ca các cht  x, lí tình hu	ng c th c 
't ra trong các bài tp. 
1.3.2. Hình thành và phát trin k. n&ng hc t/p 
1.3.2.1. K
 nng gii các bài tp hóa hc [19,20] 
Gii bài tp là mt mô hình ca tp hp nhng hành ng trí tu c vn dng 
trong quá trình gii. Nhng quan sát qua trình gii và vic phân tích các hành ng ca 
h
c sinh là mt ngun thông tin v tính cht ca hot ng trí tu ca h
c sinh, v c" 
ch t duy ca h
c sinh. M't khác gii bài tp là mt ph"ng pháp h
c tp tích cc, có 
các tác dng ln sau ây: 
 Làm cho h
c sinh hiu sâu h"n các khái nim ã h
c. 
 M# rng s hiu bit mt cách sinh ng, phong phú và không làm n'ng n kh	i 
lng kin thc ca h
c sinh. 
 Cng c	 kin thc c) mt cách thng xuyên, và h th	ng hóa các kin thc ã 
h
c. 
 Bài tp hóa h
c thúc y thng xuyên s rèn luyn, các k nng k xo c
n thit 
v hóa h
c 
 To iu kin  t duy phát trin. Khi gii bài tp, h
c sinh bt buc phi suy lí 
ho'c quy np, ho'c di%n d!ch, ho'c loi suy. 
Chính vì nhng tác dng to ln nh vy nên bài tp hóa h
c là ph"ng tin hu 
hiu  ánh giá, tuyn ch
n các h
c sinh có nng lc h
c hóa t	t trong các kì thi h
c 
sinh gii. 
1.3.2.2. K
 nng tin hành thc nghim hóa hc 
[20] T
m quan tr
ng ca thí nghim thc hành trong ging dy hóa h
c: 
 C th hóa kin thc và cng c	 kin thc. 

	



  


 

 Rèn luyn k nng, k xo thc hành. 
 Giúp h
c sinh cách vn dng kin thc mt cách c lp  gii thích các hin 
tng quan sát c. 
 Dy cho h
c sinh cách gii các bài tp thc nghim. 
 Góp ph
n vào vic phát trin t duy ca h
c sinh. 
 Tng cng hng thú h
c tp ca các em 	i vi b môn hóa h
c. 
Trong các kì thi h
c sinh gii hóa h
c # nc ta thiu ph
n thc hành thí nghim là 
cha kim tra toàn din c kh nng h
c tp hóa h
c ca h
c sinh. Tuy nhiên, mu	n 
hình thành và phát trin k nng thc hành c
n phi có thi gian. iu ó c
n s quan 
tâm ca nhà trng và tâm huyt ca giáo viên trong quá trình ging dy nói chung và 
bi d ng h
c sinh gii nói riêng. 
1.4. PHNG PHÁP D Y H
C HÓA H
C 
1.4.1. Các thao tác t duy quan trng nh)t trong hóa hc 
1.4.1.1. So sánh [19, tr.25] 
So sánh là mt công tác h
c tp và là mt thao tác t duy mà trong quá trình tin 
hành nó, hot ng trí tu ca h
c sinh hng vào: 
 Vch rõ nhng du hiu da vào ó có th 	i chiu hay 	i lp các hin tng, 
các cht hay các 	i tng ã cho khác . 
 Xác lp s t"ng ng hay khác bit gia chúng . 
 Khái quát hóa các kt qu so sánh di dng mt kt lun . 
Trong hot ng t duy ca h
c sinh thì so sánh gi vai trò tích cc quan tr
ng. B#i 
vic nhn thc bn cht ca s vt hin tng không th có c nu không tìm ra s 
gi	ng và khác ca các s vt hin tng. 
Ví d: Mu	i amoni và mu	i kim loi kim gi	ng và khác nhau c" bn # nhng im 
nào? Nêu ra mt vài ví d c th. 
1.4.1.2. Khái quát hóa [19, tr.47] 

	



  


 

Khái quát hóa là mt trong nhng thao tác t duy và h
c tp quan tr
ng nht mà 
trong quá trình tin hành, hot ng trí tu ca h
c sinh hng vào: 
 Vch rõ nhng m't chung và bn cht ca các s vt hay hin tng c
n nghiên 
cu. 
 Xác lp gia chúng nhng m	i liên h và quan h mi. 
 Trên c" s# ó, xây dng nhng nguyên lí tng quát mi. 
Khái quát hóa ch&ng nhng có th di dng kt lun hay !nh ngha khái nim, mà 
còn có th di dng gii thích, chng minh. C
n quan tâm làm th nào cho các phán 
oán ca h
c sinh có cn c vng vàng, nht quán và có quan h qua li vi nhau. T 
duy khái quát hóa là hot ng t duy có cht lng cao, sau này khi h
c # cp h
c 
cao, t duy này s$ c huy ng mt cách mnh m$ vì nó chính là t duy lí lun khoa 
h
c. 
Ví d: Nêu nguyên tc chung  iu ch ru bc I thành ru bc II, ru bc II 
thành ru bc III. Nêu ví d minh h
a. 
1.4.1.3. Tr	u t
ng hóa [19, tr.39] 
Tr
u tng hóa là thao tác t duy mà khi tin hành nó, hot ng trí tu ca h
c 
sinh hng vào: 
 Vch rõ nhng du hiu 'c trng, nhng tính cht và quan h chung ca các 
cht, các hin